Gerelateerde artikels
Levenseinde en nalatenschap: welke documenten regelen?
In dit artikel
Levenseinde en nalatenschap: welke documenten regelen?
dossier
Het is nooit te vroeg om na te denken over de toekomst. Door belangrijke documenten op te stellen, zoals een testament of wilsverklaringen, kun je zelf bepalen wat er gebeurt met je eigendommen, je lichaam en je medische zorg. Zo vermijd je onzekerheid en lastige beslissingen voor je familie en naasten.
Het testament
© Getty Images
Volgens de wet bepaalt het erfrecht wie je erfgenamen zijn. Maar soms wil je dat anders. Zo erven feitelijk samenwonende partners niet automatisch van elkaar, terwijl ze elkaar wel iets kunnen nalaten via een testament. Een testament is ook nuttig als je iets wilt nalaten aan iemand buiten de familiekring, bijvoorbeeld een goede vriend, een petekind, een stiefkind of een vereniging die je na aan het hart ligt. Iedereen die minstens 16 jaar oud is, gezond van geest en niet onbekwaam verklaard, kan een testament opstellen. Er zijn drie soorten testamenten:
- Eigenhandig testament: je schrijft, dateert en ondertekent het volledig zelf. Eenvoudig en goedkoop, maar kwetsbaar voor verlies of fouten.
- Notarieel testament: je dicteert het aan een notaris in aanwezigheid van twee getuigen. Juridisch het sterkst en veilig bewaard.
- Internationaal testament: geschikt als je in meerdere landen woont of eigendommen hebt.
Wil je meer weten over de voordelen, nadelen en geldigheid van een testament? Raadpleeg dan de website van de Nederlandstalige notarissen of bespreek het met je notaris.
Negatieve wilsverklaring
Iedere patiënt heeft het recht om zelf te beslissen over medische behandelingen. Je mag een behandeling aanvaarden, maar ook weigeren, zelfs als ze levensreddend of levensverlengend is. Met een negatieve wilsverklaring kan je op voorhand vastleggen welke behandelingen of onderzoeken je niet meer wilt als je later niet meer zelf kunt beslissen, bijvoorbeeld door coma, dementie of een hersenaandoening.
Dat kan gaan om reanimatie, kunstmatige beademing, voeding, antibiotica of bepaalde onderzoeken. Artsen zijn wettelijk verplicht zo’n verklaring te respecteren, ook als ze soms jaren voordien verwoord is. Je kan in hetzelfde document ook een vertegenwoordiger aanduiden: iemand die in jouw plaats beslissingen mag nemen. Zo weten zorgverleners wie jouw stem vertegenwoordigt.
Lees ook: Levenseinde: wat is een negatieve wilsverklaring?
Positieve wilsverklaringen
Er bestaan ook een positieve wilsverklaringen, waarin je noteert wat je wel wilt laten doen. Het bekendste voorbeeld is de wilsverklaring euthanasie (1) bij onomkeerbaar bewustzijnsverlies. Daarmee geef je aan dat je euthanasie wenst als je in een onomkeerbare coma zou belanden, bijvoorbeeld na een zwaar hersenletsel of herseninfarct. Dit geldt dus niet voor situaties zoals gevorderde dementie.
Om geldig te zijn moet de verklaring correct worden opgesteld en ondertekend door twee getuigen, waarvan minstens één geen belang heeft bij je overlijden. De verklaring is niet wettelijk bindend: een arts beslist altijd zelf of hij er op ingaat.
Let op: deze verklaring is niet hetzelfde als een actueel verzoek tot euthanasie, dat je enkel kunt doen als je al ziek bent en ondraaglijk lijdt.
Andere positieve wilsverklaringen zijn onder meer:
- een verklaring inzake de wijze van teraardebestelling (2), waarin je aangeeft of je een begrafenis of crematie verkiest;
- een verklaring voor orgaandonatie (3), waarmee je expliciet toestemming geeft om je organen na overlijden af te staan;
- een verklaring inzake lichaamsschenking aan de wetenschap (4), waarbij je bepaalt dat je lichaam mag worden gebruikt voor onderwijs en onderzoek.
1. Wilsverklaring inzake euthanasie
Euthanasie is het opzettelijk beëindigen van een leven door een arts op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt. In België is euthanasie wettelijk toegestaan onder strikte voorwaarden, maar het is geen recht: een arts mag weigeren. Euthanasie is mogelijk via een actueel verzoek of via een wilsverklaring. Voor een actueel verzoek, moet de patiënt wilsbekwaam en bij bewustzijn zijn, zich in een uitzichtloze medische toestand bevinden en ondraaglijk fysiek en/of psychisch lijden. Het verzoek moet vrijwillig, overwogen en herhaald zijn. Daarnaast kan een patiënt een wilsverklaring m.b.t. euthanasie opstellen voor mocht hij in een onomkeerbaar coma of vegetatieve status raken. Soms is euthanasie het laatste onderdeel van een palliatief traject als ondraaglijk lijden blijft bestaan.
Iedere meerderjarige of ontvoogde minderjarige (onder ontvoogde minderjarige wordt verstaan een persoon van minder dan 18 jaar die echter, na een beslissing van een jeugdrechtbank, niet meer onder de ouderlijke macht staat) kan ook een wilsverklaring opstellen. Dat is een geschreven document waarin iemand ermee instemt dat een arts in de toekomst euthanasie uitvoert onder de voorwaarden die bij wet zijn vastgelegd mocht die persoon zijn wil niet meer kunnen uiten omdat hij onomkeerbaar buiten bewustzijn is (coma of vegetatieve status). Een arts die euthanasie uitvoert op basis van een wilsverklaring inzake euthanasie moet op voorhand vaststellen dat:
- de patiënt lijdt aan een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening.
- de patiënt buiten bewustzijn is (coma of vegetatieve status).
- en deze toestand volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar is.
Opgelet: om een voorafgaande wilsverklaring inzake euthanasie in te vullen en te laten registreren (in het register van de voorafgaande wilsverklaringen dat artsen kunnen raadplegen), moet men in België gedomicilieerd zijn en beschikken over een rijksregisternummer. Momenteel is er geen mogelijkheid voor personen die in het buitenland verblijven (nationaliteit is geen criterium).
Lees ook: Wilsverklaring inzake euthanasie
Lees ook: Euthanasie bij dementie
Lees ook: Euthanasie: 15 vragen
2. Attest van wijze van teraardebestelling en/of rituelen
Je kunt zelf bepalen wat er met je lichaam gebeurt na je overlijden. Die keuze kan je laten registreren in een laatste wilsbeschikking, die wordt opgenomen in het bevolkingsregister van je gemeente. Op het attest van wijze van teraardebestelling staat vermeld:
- of je kiest voor begraving of crematie,
- volgens welke levensbeschouwing de uitvaart moet verlopen,
- in welke gemeente of land je laatste rustplaats zal zijn,
- en of je een uitvaartcontract hebt afgesloten.
De gemeente controleert bij elk overlijden of er een geregistreerde wilsbeschikking bestaat. Je kan het attest opvragen bij je gemeente, of online via Mijn Dossier, Mijn Burgerprofiel of het e-loket van je gemeente. Heb je een wettelijke vertegenwoordiger (zoals een ouder of voogd), of geef je volmacht aan een notaris of advocaat, dan kunnen ook zij het attest aanvragen. Voor gebruik in het buitenland moet het attest meestal gelegaliseerd of voorzien van een apostille worden. Dat kan via het e-Legalisation-loket van de Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken.
3. Verklaring voor orgaan-, weefsel- en celdonatie
In België is iedereen automatisch orgaandonor, tenzij je daar zelf bezwaar tegen aantekent. Toch gaan er nog veel organen verloren omdat families twijfelen of weigeren. Daarom is het belangrijk om je wensen duidelijk te bespreken met je naasten. Een orgaantransplantatie kan levens redden bij mensen met ernstige hart-, long-, lever- of nierziekten. Donatie gebeurt altijd met groot respect voor het lichaam, en de kosten van de ingreep worden gedragen door de ziekteverzekering van de ontvanger.
Vroeger kon je enkel aangeven of je voor of tegen orgaandonatie was. Sinds 1 juli 2020 kan je vier keuzes vastleggen, onder meer over het doneren van organen, weefsels of cellen voor wetenschappelijk onderzoek of nieuwe behandelingen. Je kan je keuze registreren bij je gemeentebestuur, via je huisarts of online op www.mijngezondheid.be. Minderjarigen en mensen die hun wil niet zelfstandig kunnen uitdrukken, moeten dit altijd via de gemeente regelen.
In België is het ook mogelijk om, na een wettelijk uitgevoerde euthanasie, je organen te doneren. Sinds 2005 werd deze procedure al meerdere keren met succes toegepast. Ze is ethisch aanvaard, maar nog te weinig bekend. Wie dit overweegt, kan meer lezen in de online brochure over orgaandonatie na euthanasie.
Lees ook: Orgaandonatie na euthanasie
4. Verklaring lichaamsschenking aan de wetenschap
Wie dat wil, kan bij leven bepalen dat zijn of haar lichaam na het overlijden wordt afgestaan aan de wetenschap. Zo help je toekomstige artsen opleiden en draag je bij aan belangrijk medisch onderzoek.
Wie zijn lichaam wil schenken, neemt contact op met een medische faculteit naar keuze. De universiteit bezorgt je alle nodige informatie en een voorbeeld van testament waarin je deze wens schriftelijk vastlegt, met datum, handtekening en eventuele persoonlijke wensen rond crematie of religieuze dienst. Een kopie van het testament wordt bewaard door een vertrouwenspersoon, en je ontvangt een kaartje dat bij je identiteitskaart hoort. Na het overlijden zorgt een begrafenisondernemer voor het transport naar de universiteit.
Na één tot twee jaar wordt het lichaam volgens de wettelijke bepalingen en de wilsbeschikking van de overledene vrijgegeven. Universiteiten betalen nooit voor een lichaamsschenking, en de kosten van het overlijden en het vervoer zijn voor rekening van de familie of erfgenamen. Een universiteit kan een schenking weigeren bij laattijdige verwittiging, na een autopsie, bij zware verwondingen, na een orgaantransplantatie of bij een overlijden in het buitenland.
Wat met palliatieve sedatie?
Palliatieve sedatie is het kunstmatig verlagen van het bewustzijn van een terminale patiënt om ondraaglijk lijden te verlichten. Het doel is comfort, niet het verkorten van het leven, wat palliatieve sedatie duidelijk onderscheidt van euthanasie. Sedatie kan continu tot aan het overlijden plaatsvinden, of tijdelijk/intermitterend, afhankelijk van de situatie. Meestal wordt tegelijk afgezien van kunstmatige voeding en vocht, omdat dit dan geen therapeutisch of palliatief doel dient.
Palliatieve sedatie wordt alleen toegepast bij refractaire symptomen: klachten die niet meer op andere manieren kunnen worden verlicht, zoals hevige pijn, benauwdheid of angst. Bij terminale patiënten die binnen één tot twee weken overlijden, kan diepe sedatie continu worden toegepast. Bij niet-terminale patiënten kan kortdurende of intermitterende sedatie gebruikt worden om symptomen tijdelijk te verlichten.
De beslissing gebeurt altijd door een deskundig arts, vaak in overleg met een palliatief team of consulent, en met continuïteit van zorg en overleg met familie. Als de patiënt wilsbekwaam is, is toestemming verplicht; bij wilsonbekwaamheid kan de arts handelen, maar de familie wordt geïnformeerd. Alle stappen, keuzes en observaties worden nauwkeurig in het medisch dossier genoteerd.
Er is geen specifiek document dat je vooraf kunt opstellen, maar je kunt wel je voorkeuren rond comfortzorg, pijnverlichting en levenskwaliteit vastleggen in een wilsverklaring of bespreken met een vertrouwenspersoon. Zo weet het zorgteam hoe je wilt worden verzorgd als je zelf niet meer kan beslissen. Het is belangrijk dit tijdig te communiceren met familie en behandelende artsen.
Lees ook: Terminale of palliatieve sedatie: richtlijn en het verschil met euthanasie
Wat als ik een ongeval heb met onomkeerbaar bewustzijnsverlies tot gevolg?
Een ongeval kan leiden tot een toestand waarin je bewustzijn volledig verloren gaat, bijvoorbeeld door een coma of een vegetatieve status. In zo’n situatie kun je zelf niet meer beslissen over medische behandelingen of het beëindigen van je leven.
Daarom zijn vooraf opgestelde wilsverklaringen essentieel:
- Negatieve wilsverklaring: je kunt aangeven welke behandelingen je niet meer wilt, zoals kunstmatige voeding, beademing of reanimatie.
- Wilsverklaring inzake euthanasie: indien correct opgesteld, kan een arts, mits de wettelijke voorwaarden vervuld zijn, euthanasie uitvoeren.
- Vertegenwoordiger of gemachtigde: je kan iemand aanduiden die in jouw plaats beslissingen neemt. Dit voorkomt dat familieleden onder hoge druk moeilijke keuzes moeten maken zonder jouw wensen te kennen.
Het opstellen van deze documenten is dus niet alleen nuttig voor je nalatenschap, maar ook voor situaties waarin je volledig wilsonbekwaam raakt. Zo blijft jouw autonomie zoveel mogelijk gewaarborgd, zelfs als je zelf niet kunt spreken.
Lees ook: Terminale of palliatieve sedatie: vaak toegepast en toch omstreden
Bronnen:
auteur:
Lotte Poté,
gezondheidsjournalist
