Schizofrenie: als je het normale contact met de werkelijkheid verliest

In dit artikel

Wat is schizofrenie precies?
Typische symptomen
Verloop van de ziekte
Oorzaak
Behandeling
Opname

dossier Schizofrenie is één van de meest hinderlijke en chronische mentale aandoeningen, gekenmerkt door langdurige of terugkerende psychoses.

Schizofrenie wordt wel eens omschreven als een aandoening waarbij men het contact met de werkelijkheid verliest. Dit betekent echter niet dat men àlle zin voor de realiteit kwijt raakt. Men leeft niet in een compleet andere wereld. Men weet wat een huis, een brood, fiets, enz. is. Het zijn veeleer enkele specifieke aspecten in de beleving die bij schizofrenie afwijken van het normale. Het horen van stemmen die niemand anders kan horen, bv. is duidelijk een verdraaiing van de werkelijkheid, maar slechts van een déél van die werkelijkheid. Bij de meeste mensen met schizofrenie is de realiteit voor een aantal specifieke aspecten vervormd, maar het grootste deel van de tijd lijkt hun gedrag en beleving erg normaal te zijn.

Wat is schizofrenie precies?

Schizofrenie (of schizofrene psychose) is een aandoening waarbij psychotische symptomen voorkomen. Een psychose is een ernstige verstoringen van de werking van de geest. Psychose komt van het Griekse woord psyché, wat staat voor geest en het algemene innerlijke leven van de mens. Het achtervoegsel-ose betekent dat er sprake is van een verstoring of aandoening.
De psychotische symptomen bereiken een hoogtepunt tijdens de acute fasen van de ziekte. Op het hoogtepunt van een acute psychotische fase kan hun gedrag sterk ontspoord raken en vergeten sommmigen van hen bv. dagenlang te eten of slapen ze nauwelijks. Deze houden aanvankelijk doorgaans slechts een korte tijd aan. Wanneer er sprake is van een evolutie naar een chronische toestand worden ze echter hardnekkiger.

Lees ook: Schizofrenie en bipolaire stoornis komen in sommige families meer voor

Typische symptomen

Tijdens de psychotische fase kunnen allerhande aspecten van het geestesleven verstoord raken. Er is bv. sprake van isolatie, minder contact met familie en vrienden, zichzelf verwaarlozen, in bijzondere krachten geloven (bij zichzelf of anderen), zich bekeken, besproken of nagewezen voelen. Soms spreken mensen met schizofrenie van ongewone ervaringen, bv. dat ze krachten- of stralingsvelden voelen, gedachten kunnen lezen, boodschappen ontvangen, enz. Bij sommigen groeit ook de overtuiging dat ze een speciale opdracht moeten vervullen, dat ze één of ander groot onheil moeten voorkomen en dat zij alleen dat kunnen, dat ze gezonden zijn door god, enz.

We zetten de typische symptomen van een acute fase nog eens op een rij:

wanen: foute opvattingen over de werkelijkheid en de omgeving waarbij de betrokkene overtuigd blijft van zijn gelijk en dit zelfs ondanks bewijzen van het tegendeel
hallucinaties: zintuiglijke waarnemingen zonder prikkeling van het zintuig. Men hoort stemmen, ziet visioenen, enzovoort
onsamenhangende spraak
chaotisch gedrag
herhalingen van bewegingen, grimassen, enz.
een vervlakking van het gevoels- en gedachtenleven, lusteloosheid, spraakarmoede, enz.

Lees ook: Hoe herken je een psychose en hoe wordt het behandeld?

Verloop van de ziekte

Schizofrenie is een ziekte die verschillende, duidelijk onderscheidbare fasen kent. Het verloop ervan kan nochtans op sterk uiteenlopen. Bovendien is de hinder van de acute psychotische symptomen bij iedere zieke niet even sterk.

Periode vooraf
Het gebeurt dat familieleden, vrienden en kennissen reeds maanden of zelfs jaren voor de ziekte doorbreekt al opgemerkt hebben dat er iets mis is en dat de betrokkene zich soms wat eigenaardig of vreemd gedraagt. Aanvankelijk is de hinder daarvan nog minimaal, maar toch is men geschokt door sommige gedragingen en uitspraken waarmee men zich geen raad weet. Dit werkt ook beangstigend. Soms merkt de zieke in het begin zelf nog dat er iets niet in de haak zit, maar gewoonlijk neemt dit besef stelselmatig af. Dit maakt het probleem alleen maar erger vooral tijdens de acute fasen van de ziekte.
Acute fase
Naarmate het afwijkende gedrag toeneemt, vergroot de hinder voor de omgeving en stijgt het aantal klachten, bv. van vrienden, kennisen, enz. De toestand wordt daardoor stilaan onhoudbaar. Soms gaan familieleden uiteindelijk zelf op zoek naar hulp, maar even vaak lokt een plotse crisis door een conflict of een uitgesproken bizar gedrag een eerste psychiatrische consultatie uit. Tijdens de acute psychotische fase ontbreekt het de zieke immers gewoonlijk volledig aan enig inzicht in zijn eigen toestand. Hij voelt zich niet ziek; beleeft de wanen en hallucinaties als werkelijk; voelt zich achtervolgd, bedreigd of afgeluisterd; krijgt een bijzondere opdracht, hoort stemmen of boodschappen; enz. Deze verschijnselen zijn uiteraard allemaal onbespreekbaar voor de zieke die overtuigd is en blijft van het eigen gelijk. Een opname in een stabiele, rustige en veilige omgeving waar men hem de nodige geneesmiddelen kan toedienen en waar hij nauwkeurig gevolgd en begeleid kan worden, is dan niet meer te vermijden. De opname maakt het mogelijk de acute fase met een minimum aan averij te overleven.
Verdere evolutie
Na de acute psychotische ontsporing zijn een groot aantal evoluties mogelijk.

• Bij een kleine minderheid treedt er een volledig herstel op. Wie tot deze groep behoort, is niet te voorspellen.
• De grootste groep kent een wisselend verloop met fasen van herstel die gevolgd worden door nieuwe acute fasen. Deze kunnen elkaar snel opvolgen, maar ook met jaren tussentijd verlopen.
• Bij een klein aantal mensen blijft de aandoening spontaan stabiel. Andere mensen takelen echter langzaam steeds verder af. Bij hen kan de ziekte tot een chronische verstoring uitgroeien, maar ook dan blijven de verschillen tussen de zieken onderling nog groot. Zij ondervinden nochtans allemaal een stelselmatig verlies van sociale, mentale, emotionele en andere vaardigheden en het opkomen van de psychotische symptomen zoals wanen, hallucinaties, denkstoornissen, overmatige achterdocht, enz. Het gevoelsleven vlakt af. Sociale contacten verlopen stroever. De aandrang tot ontplooiing verzwakt. Veel van deze mensen hebben ook last van depressies en die gaan vaak gaan met zelfmoordneigingen.
• Bij ongeveer 20% kent de aandoening een dusdanig slecht verloop dat een blijvende opname in een instelling aangewezen is.

Lees ook: Wat zijn de symptomen van een paniekaanval en wat kan je doen?

Oorzaak

Schizofrenie lijkt zich te ontwikkelen door een overbelasting van een kwetsbare persoon. De overbelasting is het gevolg van een combinatie van ongunstige erfelijke, lichamelijke, psychische en sociale factoren.

Lees ook: Wat is een identiteitscrisis en hoe ga je ermee om?

Kwetsbaarheid

De kwetsbaarheid kan begrepen worden als een overgevoeligheid en een verminderde capaciteit om ingewikkelde informatie te verwerken. Tijdens de adolescentie worden deze kwetsbare systemen uit hun evenwicht gebracht door de loop van het leven, door overrompelende gebeurtenissen, door de noodzaak tot verandering, aanpassing en het vinden van een eigen plaats, enz. Dit leidt tot stelselmatige toename van spanning, verwarring en dubbelzinnigheid. De confrontatie tussen de kwetsbare persoon en de druk van het leven leidt tot afwijkende geestelijke processen die steeds meer een eigen leven gaan leiden, zichzelf opbouwen en verder versterken. De zieke vervreemdt in de loop van dat proces los van zijn eigen persoonlijkheid ('Ik ben eigenlijk niet de persoon die ik ben. Ik ben iemand anders. De mensen zien mij niet meer graag') en van de realiteit ('Dit is de echte wereld niet. De echte wereld ziet er anders uit.'). De zieke investeert minder moeite in het begrijpen van wat er rondom gebeurt, maar neemt de eigen denkbeelden voor waar aan en investeert ook minder energie in de contacten met de mensen rondom die hem niet steunen, niet begrijpen, en die hij wantrouwt.
Aanvankelijk kunnen deze tendensen nog een verborgen leven leiden. Wanneer ze doorbreken, kunnen ze het leven van de getroffen persoon totaal doen ontsporen. Op dat moment spreekt men van een psychotische decompensatie: de zieke verliest zich volkomen in zijn ziekte.
Het is ook opmerkelijk dat de eerste episode van de ziekte meestal tussen 20 en 35 jaar valt, een leeftijd van relatief grote druk tijdens dewelke jonge mensen de basis leggen voor hun toekomstig sociaal (gezin, vrienden, nieuwe woonomgeving, enz.) en professioneel leven. De mannen zijn vaak iets jonger dan de vrouwen. Schizofrenie komt verder in alle lagen van de bevolking evenveel voor.

Erfelijkheid

Er is een duidelijk erfelijk risico, maar het mechanisme ervan is nog niet doorgrond. Het is al wel duidelijk dat het om verschillende erfelijke factoren en niet om één afwijkend gen dat schizofrenie zou veroorzaken.
Algemeen genomen loopt iedereen ongeveer een risico van 1 op 100 om tijdens het leven schizofrenie te ontwikkelen. Het risico voor directe familieleden, dus vooral voor de broers en zussen van iemand met schizofrenie ligt echter ongeveer 10 maal hoger. Bij een een-eiige tweeling loopt het risico zelfs op tot 50 op 100 om schizofrenie te ontwikkelen als de andere de aandoening heeft. Het risico op de ziekte wordt bijgevolg duidelijk bepaald door de mate waarin men erfelijk rechtstreeks met de ziekte verwant is.
Een erfelijk risico alleen is echter niet voldoende om een zwakke biologische schakel te doen begeven. Andere factoren zijn minstens even belangrijk.

Lichamelijke afwijkingen

Volgens onderzoek zouden de hersenen bij mensen met schizofrenie niet optimaal ontwikkeld zijn. Er zouden ook minder grijze hersencellen zijn en deze zouden ook minder goed uitgegroeid zijn. De werking van de hersenen zou hierdoor ook beperkingen ondervinden.
Vermoedelijk is deze abnormale toestand niet het gevolg van de acute opstoten van de aandoening, maar is het veeleer van een gebrekkige of afwijkende aanleg. De activiteiten van de afzonderlijke hersengebieden zouden ook verschillen van deze bij andere mensen. Over de oorzaak van deze afwijkingen tast men nog in het duister.

Familiale toestand

Mensen met schizofrenie kunnen niet los van hun familie begrepen en behandeld worden. Dit betekent zeker niet dat het gezin met de vinger gewezen moet worden als een oorzaak van de aandoening. Schizofrenie is voor zeer veel mensen een ongrijpbare en onbegrijpelijke aandoening. Een beschuldigende houding is bijgevolg naast de kwestie. Ze dreigt mogelijk gunstige uitwegen of tussenkomsten te blokkeren en draagt dus niets positief bij tot de aanpak van de problematiek. Bovendien zijn de gezinsleden zelf ook slachtoffer van de aandoening die hun onderlinge relatie en het gezinsleven ontwricht.
Het is echter gebleken dat de emotionele belasting van het milieu waarin het slachtoffer leeft, in grote mate het verloop bepaalt van de aandoening. Zo is het risico op verergering of herval hoger in een milieu waarin veel openlijke kritiek geuit wordt of vijandigheid heerst tegenover de patiënt of waarin men overmatig betrokken en bezorgd is.

Lees ook: Griep kan schizofrenie veroorzaken

Behandeling

Vele factoren dragen bij tot het ontstaan van schizofrenie. Slechts één van deze factoren aanpakken bij de behandeling is dan ook onvoldoende. De acute opstoten worden onderdrukt met geneesmiddelen die men nadien moet blijven innemen. Op dit gebied hebben de laatste jaren belangrijke doorbraken plaatsgevonden. Tegelijkertijd wordt er ook aandacht besteed aan de individuele psychologische aspecten, aan de begeleiding van de familie en aan de sociale en professionele omgeving.

Geneesmiddelen

Bij schizofrenie worden tegenwoordig vooral anti-psychotica voorgeschreven. Deze geneesmiddelen genezen de aandoening niet. Ze onderdrukken de psychotische symptomen en het afwijkende gedrag en verbeteren de aandacht, het geheugen, het handelend vermogen, enz. Ze moeten dagelijks ingenomen worden. Doet men dit niet dat is er een zeer grote zekerheid dat men zal hervallen. De hedendaagse anti-psychotica veroorzaken aanzienlijk minder ongewenste effecten dan de neuroleptica, een specifieke soort kalmeermiddelen die tot voor enkele jaren zeer veel gebruikt werd bij schizofrenie. Soms hebben de anti-psychotica echter onvoldoende effect. Het is onmogelijk vooraf te bepalen bij wie dit het geval zal zijn. Deze mensen kunnen nog steeds overschakelen op neuroleptica of op andere middelen.

Bijwerkingen

Het probleem is echter dat deze aanzienlijk wat ongewenste effecten uitlokken, bv verstijving van de spieren, vertraagd en minder spontaan bewegen, beven, bewegingsstoornissen zoals tics en ongewilde verkrampingen, onmogelijk kunnen stilzitten, bloeddrukdaling, gewichtstoename, stoornissen in de menstruele cyclus.

Deze ongewenste effecten zetten veel mensen ertoe aan de behandeling te stoppen. Nochtans treden er bij een goed volgehouden onderhoudsbehandeling bij de meeste mensen geen herval of nieuwe klachten op. Bij het stoppen van de behandeling, bv. omwille van de ongewenste effecten, treedt er echter nagenoeg zeker een herval op, zelfs indien er met geneesmiddelen jarenlang geen problemen geweest zijn. Het voorkomen van zulk een herval is essentieel. Met elke nieuwe opstoot, daalt namelijk de gevoeligheid voor de geneesmiddelen waarmee men behandeld wordt, zodat het steeds moeilijker wordt om de stoornis onder controle te houden. Bovendien brengt elke psychotische periode nieuwe schade toe. Het psychotisch gedrag wordt sterker en moeilijker te behandelen. Er treedt meer agressie op. Nog meer vaardigheden gaan verloren en het herstel verloopt hoe langer hoe moeilijker. Elk herval is ook zwaar voor de zieke die telkens met dit verlies geconfronteerd wordt, nog depressiever wordt en ook de zelfmoordpogingen nemen toe. Het is belangrijk is dat de behandeling vroeg gestart wordt zodat men uit deze cirkel van aanvallen, schade en moeilijk herstel wegblijft. Hoe vroeger men begint, des beter de vooruitzichten daartoe zijn.

Lees ook: Welke soorten persoonlijkheidsstoornissen bestaan er en wat zijn de symptomen?

Opname

Tijdens de opname in het psychiatrisch centrum wordt de zieke bijkomend begeleid en behandeld. Afhankelijk van de algemene toestand en het verloop van de aandoening wordt er een psychotherapeutische behandeling aangeboden. Tijdens deze programma's wordt de zieke geholpen het contact met de realiteit te herstellen, er wordt geoefend in het omgaan met mensen, sociale vaardigheden worden aangeleerd of ingeoefend, enz.
De zieke wordt op de hoogte gebracht van de aandoening, hoe ze uitgelokt, behandeld en onderdrukt kan worden, welke de mogelijke verklaringen zijn, hoe de voorbije periode verlopen is, enz.

Dit aanbod van informatie en het inoefenen van vaardigheden verloopt op maat van de zieke en van de snelheid waarmee hij het aanbod kan verwerken. Te hoge eisen zouden kunnen zorgen voor een overbelasting en een nieuwe acute fase uitlokken of mogelijk resterende psychotische symptomen versterken.
Te weinig aansporing en stimulatie is echter evenmin wenselijk. De zieke zou zich dan in zijn toestand kunnen terugtrekken. Dit zou het verblijf in het psychiatrisch centrum verlengen en het hernemen van het werk en de sociale contacten in het gedrang brengen.

Tijdens de herstelfase zijn steun en begeleiding ergbelangrijk. De persoon komt immers tot het besef dat er iets ernstigs gebeurd is. Hij wordt geconfronteerd met het verlies aan vaardigheden en is daarvoor dikwijls triest en droef gestemd. Hij moet ook zoeken hoe hij opnieuw een rol en plaats in kan nemen in de familie, onder vrienden en op het werk zonder zijn draagkracht te overschrijden.

Na de opname: Het ontslag uit het centrum en de overgang naar het normale leven verloopt in stappen en wordt voorzichtig voorbereid. Het herstel is doorgaans niet volledig en er volgt eerst een periode tijdens dewelke de getroffene niet meer meedraait zoals vroeger. Soms blijven er nog beperkte wanen en hallucinaties bestaan. De stemming is gedrukt, de getroffene voelt zich verdrietig en beschaamd om wat er zich tijdens de acute fase afgespeeld heeft en om de verschillende intellectuele en emotionele vaardigheden die verloren zijn. De pogingen die hij onderneemt om zich terug in te schakelen, falen dikwijls, deels omwille van omstandigheden (geen werk, te lang weggeweest) en deels omwille van de psychische tekorten.

Lees ook: Getuigenis: softdrugs als trigger van psychose

Enkele misverstanden rond schizofrenie

Het idee dat schizofrenie hetzelfde is als ‘een gespleten persoonlijkheid’, is wijdverspreid. Nochtans hebben beiden niets met elkaar te maken. Bij schizofrenie is er geen sprake van een ‘tweede persoonlijkheid’. De persoonlijkheid van de getroffene blijft wel degelijk dezelfde, maar bepaalde aspecten in zijn gedrag wijzigen.
Een effectieve gespleten persoonlijkheid (waarbij de getroffene wisselt tussen twee of meer persoonlijkheden) is een aandoening van een compleet andere aard en ze is bovendien uitermate zeldzaam.
Een andere diepgewortelde mythe is dat mensen met schizofrenie zeer agressief en crimineel geweldadig zijn. Onderzoek wijst uit dat deze mensen niet meer gewelddadig zijn dan de doorsnee burger. Meestal zijn ze zelfs eerder wat teruggetrokken en hebben ze niet liever dan dat ze gerust gelaten worden.
Tijdens acute psychotische fasen worden sommigen wel wat gewelddadig, maar uitbarstingen van agressie zijn eerder uitzondering dan de regel, vooral bij mensen die met geneesmiddelen behandeld worden.
Soms wordt de inname gestopt omdat de patiënt en zijn omgeving bang zijn dat de geneesmiddelen tot verslaving leiden. Dit is echter niet het geval. Neuroleptica veroorzaken geen ‘goed gevoel’ of een ‘kick’ en ze leiden ook niet tot een sterke lichamelijke afhankelijkheid.
Een andere mythe omtrent deze geneesmiddelen is dat ze ‘de geest controleren’. Neuroleptica zorgen vooral voor een vermindering van de hallucinaties, wanen, opwinding, verwarring, enz. Vaak bieden ze de patiënt zelfs de kans om de eigen problemen te leren onderkennen en zelf te onderscheiden wanneer er sprake is van dreigende hallucinaties of wanen. Het is eerder de schizofrene psychose die de overhand haalt op de patiënt, maar mits de juiste geneesmiddelen kan deze zijn gedrag en gedachten opnieuw onder controle krijgen.
Dit neemt niet weg dat neuroleptica ongewenste effecten kunnen veroorzaken, zoals een zekere versuffing of verminderde expressiviteit.