Sikkelcelziekte of sikkelcelanemie: een erfelijke vorm van bloedarmoede (anemie)

dossier

Sikkelcelziekte is een erfelijke bloedziekte waarbij de rode bloedcellen een afwijkende sikkelvorm hebben. Hierdoor leven ze minder lang en zijn ze minder goed in staat om zuurstof te vervoeren. Omdat het beenmerg niet snel genoeg voldoende nieuwe rode bloedcellen kan produceren om de afgebroken cellen te vervangen, kan ernstige bloedarmoede (anemie) optreden. Bovendien kunnen kleine bloedvaten verstopt raken, wat hevige pijn en beschadiging van organen kan veroorzaken.

De sikkelcelziekte is eigenlijk een natuurlijk verdedigingsmechanisme tegen malaria. Daarom komt de ziekte vooral voor bij mensen die afkomstig zijn of wiens ouders of voorouders afkomstig zijn uit zuiderse landen waar nu of in het verleden malaria heerste: Afrika, Azië, Centraal- en Zuid-Amerika en het Middellandse Zeegebied. Ongeveer 1 op de 7 mensen uit Afrika en naar schatting ongeveer 1 op de 100 mensen uit landen rond de Middellandse zee (zoals Turkije, Marokko, Griekenland, Italië of het Midden-Oosten) is drager van sikkelcel. Sikkelcelziekte is nu echter uitgegroeid tot een wereldwijde ziekte. 

Lees ook: De hielprik of Guthrietest

Oorzaken van sikkelcelziekte

Door de sikkelcelziekte wordt abnormaal hemoglobine (hemoglobine S of HbS) aangemaakt. Dat is het eiwit in de rode bloedcellen dat verantwoordelijk is voor het transport van zuurstof doorheen het lichaam. Door dat abnormaal hemoglobine krijgen de rode bloedcellen een afwijkende sikkelvorm. Daardoor zijn ze minder soepel en bewegen ze zich minder gemakkelijk door de kleine bloedvaten en kunnen bloedklonters ontstaan. Deze klonters blokkeren de bloedstroom waardoor pijn, ernstige infecties en orgaanschade kan ontstaan.
Bovendien verdwijnen die sikkelcellen veel sneller uit het bloed dan normale rode bloedcellen (na ongeveer 30 dagen in plaats van de gebruikelijke 120 dagen), waardoor bloedarmoede ontstaat.

De oorzaak van sikkelcelanemie is een verandering in de genen. Ieder mens heeft twee exemplaren van het gen dat zorgt voor de aanmaak van hemoglobine: het ene exemplaar is afkomstig van de vader en het andere van de moeder.  De ziekte wordt  autosomaal recessief overerfd.

• Autosomaal betekent dat het een niet-geslachtsgebonden aandoening is: mannen en vrouwen hebben evenveel kans om ze van hun ouders te erven. Dit komt omdat het afwijkend gen niet op het chromosoom ligt dat het geslacht van het kind bepaalt.
• Recessief betekent dat je beide ouders drager moeten zijn van het defecte gen: je wordt alleen ziek als je het defecte gen van je beide ouders erft (homozygoot). Ben je drager van één defect gen (heterozygoot) dan ben je niet ziek en zal je geen sikkelcelziekte krijgen. Maar je kan dit defecte gen wel doorgeven aan je eigen kinderen.

Wanneer kan je een kind met sikkelcelziekte krijgen?

• Alleen als zowel jij als je partner drager zijn van sikkelcel kan je een kind krijgen met sikkelcelziekte. De kans daarop is 25% (1 op 4) bij elke zwangerschap. De kans dat je kind geen sikkelcelziekte heeft en ook geen drager is, is 25%.
• Wanneer je zelf sikkelcelziekte hebt (en dus twee defecte genen hebt) en je partner is drager (met één defect gen), dan bestaat er een kans van 50% om een kind met sikkelcelziekte te krijgen.
• Als slechts één van beide ouders drager is van sikkelcel (en de andere ouder geen drager is van een andere vorm van erfelijke bloedarmoede), kan je geen kind met sikkelcelziekte krijgen. Wel bestaat er dan een kans van 50% (1 op 2) dat je kind, net als jij of je partner, drager is van sikkelcel en het gen kan doorgeven naar zijn/haar kinderen.
• Als je drager bent van sikkelcel en je partner drager is van een andere vorm van erfelijke bloedarmoede (bijvoorbeeld bèta-thalassemie) kan je een kind krijgen met sikkelcelziekte. De kans daarop is dan ook 25% (1 op 4) bij elke zwangerschap.

Lees ook: Erfelijkheid: Blauwe of bruine ogen?

Wat kan je doen als jij en/of je partner drager zijn van sikkelcelziekte?

• Wanneer de kans bestaat dat jij en/of je partner drager bent van het defecte gen, dan kan je je voor een zwangerschap laten testen via een bloedonderzoek. De kans wordt groter als een of of beide personen afkomstig zijn uit een (sub)tropisch gebied waar veel dragers zijn van sikkelcelziekte. Blijkt dat je inderdaad drager bent, dan wordt met een arts die gespecialiseerd is in erfelijke ziektes besproken hoe groot de kans is dat je een kind krijgt met sikkelcelziekte.
• Zijn jullie beide drager van sikkelcel, dan kan je opteren voor kunstmatige bevruchting (IVF) waarbij alleen de embryo’s zonder sikkelcelziekte in de baarmoeder worden geplaatst. Een andere mogelijkheid is om zwanger te worden met donorzaad of een donoreicel van iemand die geen drager is van sikkelcel.
• Ben je zwanger, dan kan je via een vlokkentest (vanaf 11 weken) of vruchtwaterpunctie (vanaf 16 weken) laten nagaan of het ongeboren kind sikkelcelziekte heeft. Je kan dan alsnog besluiten tot een zwangerschapsonderbreking of beslissen om de baby toch te houden.
• Familieleden kunnen ook drager zijn van sikkelcel. Een vader, moeder, broers, zussen en kinderen van een drager van sikkelcel hebben ieder een kans van 50% (1 op 2) om ook drager te zijn van sikkelcel. Indien je drager bent, verdient het aanbeveling dat ook andere familieleden die mogelijk in de toekomst kinderen willen, zich laten testen.

Lees ook: Predictief genetisch onderzoek

Symptomen en gevolgen van sikkelcelziekte

Sikkelcelziekte is aanwezig vanaf de geboorte. De eerste symptomen ontstaan echter meestal pas rond de leeftijd van 4-6 maanden. Dit komt omdat bij de geboorte nog veel gezonde rode bloedcellen aanwezig zijn die elk ongeboren kind maakt (foetaal hemoglobine) en nog weinig afwijkende rode bloedcellen.
Sommige mensen hebben slechts milde klachten, anderen vertonen ernstige symptomen en moeten vaak in het ziekenhuis worden behandeld. Periodes met minimale klchten kunnen afgewisseld worden door periodes met hevige klachten.

• Bloedarmoede. Dit gaat gepaard met vermoeidheid, zwakte, kortademigheid en bleek zien. Een baby zal mogelijk veel slapen, niet zo goed eten en minder alert zijn.
• Veel plassen. Baby’s zullen meer en langer in bed plassen.
• Geelzucht. Door de versnelde afbraak van rode bloedcellen kan geelzucht ontstaan: huid en ogen krijgen een gelige kleur en de urine kleurt donker.
• Pijnlijke zwelling van handen en/of voeten: dit treedt vooral op bij jonge kinderen. Het is vaak het eerste teken van sikkelcelziekte.
• Groeivertraging. Kinderen met sikkelcelziekte groeien meestal trager dan hun leeftijdsgenoten en bereiken pas op latere leeftijd de puberteit. Volwassenen met sikkelcelziekte zijn slanker of kleiner dan volwassenen zonder sikkelcelziekte.
• Lever en milt kunnen opzwellen waardoor de baby een dikke buik krijgt.
• Hevige pijnaanvallen. Die worden veroorzaakt door stijve rode bloedcellen die de passage van het bloed in de bloedvaten blokkeren. Deze pijn wordt een sikkelcelcrisis genoemd en treedt vooral op in de botten, maar ook in de longen en de buik. Sommige mensen hebben zelden last van een dergelijke crisis, andere patiënten bijna dagelijks.
Een dergelijke crisis wordt gewoonlijk veroorzaakt door verlaging van het zuurstofgehalte in het bloed. Dit kan het gevolg zijn van zware lichamelijke inspanning, verblijf op grote hoogte of uitdroging. Het kan ook optreden na een ziekte of tijdens de zwangerschap.
• Vergrote milt door de versnelde afbraak van rode bloedcellen. Hierdoor werkt de milt minder goed en kan het bloedgehalte snel dalen. Patiënten moeten dan een bloedtransfusie krijgen.
• Verhoogde kans op (ernstige) infecties. Infecties die kunnen ontstaan doordat de milt beschadigd is geraakt door de sikkelcellen, zijn o.m. longontstekingen, hersenvliesontsteking (meningitis) en malaria. Hiervoor moeten antibiotica worden gebruikt en vaccinaties worden gegeven.
• Oogproblemen: de sikkelcellen kunnen de kleine bloedvaten naar de ogen blokkeren.
• Open wonden (ulcera's) van de huid aan de onderbenen.
• Versnelde hartslag en hartproblemen. Aangezien het hart harder moet werken om de verminderde hoeveelheid zuurstof in het bloed rond te pompen, kan een snelle hartslag optreden. Op latere leeftijd kunnen hartproblemen, zoals hartfalen en hartritmestoornissen, ontstaan.
• Beroerte. Wanneer een bloedvat wordt geblokkeerd of een bloedvat barst, kan een beroerte (CVA) optreden. Bij jonge kinderen kunnen kleine beroertes optreden, die nauwelijks opgemerkt worden, maar bv. tot concentratieproblemen en slechtere schoolresultaten kunnen leiden.
• Beschadiging van de botuiteinden (osteomyelitis). Door afsluiting van kleine bloedvaatjes naar de botten, kan schade aan de botten ontstaan. Vooral de heupkop en schouderkop zijn hier kwetsbaar voor. Dit uit zich in pijnklachten bij het lopen. Bij een deel van de sikkelcelpatiënten moet de heup al op jonge leeftijd vervangen worden door een kunstheup.
• Ongewenste en pijnlijke erecties (‘priapisme’). Door de chronisch verhoogde bloedafbraak kunnen erecties langdurig aanhouden. Ongeveer 30% van de mannen met sikkelcelziekte geeft aan deze klacht in meer of mindere mate te hebben.
• Galstenen, ook op jonge leeftijd, door afbraakmateriaal van rode bloedcellen dat via de galwegen wordt afgevoerd.
• Verminderde werking van de lever.
• Nierschade. Op jonge leeftijd kan dit leiden tot het vaker in bed plassen. Op oudere leeftijd kan de nierfunctie achteruitgaan.
• Longproblemen. Door schade aan de kleine bloedvaten in de longen wordt het voor het hart moeilijker bloed via de longen rond te pompen. Hierdoor stijgt de bloeddruk in de longen (pulmonale hypertensie). Kortademigheid bij inspanning is het belangrijkste symptoom.
Ook kan een vorm van longontsteking (Acuut Chest Syndroom, ACS) ontstaan met koorts, kortademigheid en pijn.

Behandeling van sikkelcelziekte

Sikkelcelziekte is een ongeneeslijke ziekte. De enige behandeling is het verlichten van de klachten en het voorkomen van complicaties.
Kinderen met sikkelcelziekte worden vanaf hun geboorte van dichtbij opgevolgd en zeer regelmatig gecontroleerd. Voor sikkelcelziekte word je meestal behandeld door een hematoloog, een specialist in bloedziekten. Wanneer de klachten heel ernstig zijn, is soms opname in een ziekenhuis noodzakelijk.

Leefstijladviezen
• Het is belangrijk dat jij of je kind voldoende drinkt (1,5 tot 2 l per dag, ca. 1l voor een baby), zeker in een warme omgeving of wanneer je veel zweet. Heb je te weinig vocht binnen, dan is de kans dat je bloedcellen gaat ‘sikkelen’ en klonteren veel groter.
• Bij oververmoeidheid of tekort aan slaap heeft je lichaam veel zuurstof nodig, wat tot gevolg kan hebben dat je rode bloedcellen gaan sikkelen.
- Voldoende nachtrust.
- Zorg ervoor dat kleine kinderen geregeld slapen en voldoende rustmomenten hebben.
- Vermijd overmatige fysieke inspanningen. Kies bijvoorbeeld een sport die geen al te grote inspanning vergt of waarbij je geregeld even kan rusten. Top- en duursport zijn af te raden.
• Een gezonde, evenwichtige voeding die voldoende ijzer en vitamines bevat, is belangrijk om bloedarmoede te vermijden.
• Goede mondhygiëne en tandverzorging is belangrijk omdat door infecties aan de tanden of kiezen een sikkelcelcrisis kan ontstaan.
• Bij plotse pijn in de borst of de buik, benauwdheid of infecties moet je zo snel mogelijk je arts raadplegen.

Geneesmiddelen
• Anemie wordt behandeld met foliumzuur (vitamine B11) en vitamine B12 voor de aanmaak van rode bloedcellen.
• Pijnbestrijding bij een sikkelcelcrisis met met paracetamol, niet-steroïdale ontstekingsremmers of morfine.
• Antibiotica: bij het minste teken van een infectie, zullen antibiotica worden toegediend.
Kinderen krijgen vanaf 4-6 manden tot hun 5e levensjaar dagelijks preventief antibiotica om infecties te voorkomen.
• Bij ernstig vochtverlies kan intraveneuze vochttoediening nodig zijn.
• Vaccinaties: naast de gebruikelijke kindervaccins, krijgen patiënten met sikkelcelziekte elk jaar een griepprik en om de vijf jaar een vaccin tegen pneumokokken.
Bij bezoek aan een tropisch land zijn extra reisvaccinaties en stricte voorzorgsmaatregelen tegen malaria (medicatie, muggenwerende middelen, muggennet) nodig.
• Hydroxyureum (Hydrea of Siklos) remt de aanmaak van sikkelcellen door het beenmerg door het stimuleren van de aanmaak van zogenaamd foetaal hemoglobine. Dit zijn rode bloedcellen die bij kinderen worden gezien tot een half jaar na de geboorte en die niet kunnen sikkelen.
• Chelatietherapie of ontijzeringstherapie: door de vele bloedtransfusies kan ijzerstapeling optreden in het lichaam. Dat betekent dat grote hoeveelheden ijzer zich opstapelen in bv. het hart of de lever. Hierdoor kunnen die organen beschadigd worden. Ook de productie van hormonen, zoals het schildklierhormoon, geslachtshormonen en insuline kan door ijzerstapeling worden geremd. Dit kan worden verholpen met geneesmiddelen zoals Desferal (deferoxamine) via infuus of Ferriprox (deferipron) en Exjade (deferasirox) via tabletten.

Bloedtransfusies/wisseltransfusies
Bij extreem lage hemoglobinegehaltes, een ernstig acuut bloedverlies of een operatie, bij een groot risico op een beroerte of een andere ernstige complicatie, kunnen bloedtransfusies worden gegeven waarbij extra niet sikkelende rode bloedcellen in de bloedbaan worden gebracht. Een alternatief is een wisseltransfusie (erythrocytaferese) waarbij de rode bloedcellen vervangen worden door rode bloedcellen van een donor.
Bij ernstige en herhaalde klachten, kunnen maandelijks bloedtransfusies/wisseltransfusies worden gegeven.

Beenmergtransplantatie
Bij een beenmergtransplantatie worden beenmergstamcellen vervangen door die van een broer of zuster of een donor uit een internationale donorbank. Deze techniek wordt tot nu toe alleen bij zeer ernstige vormen van sikkelcelziekte toegepast, o.m. vanwege het risico op complicaties.

Verwijdering van de milt
Bij een sterk vergrote milt zal soms besloten worden om de milt te verwijderen.

Zwangerschap en sikkelcelziekte

Preventieve tests voor de zwangerschap
Heb je sikkelcelziekte of komt sikkelcelziekte in je familie voor, dan kan je je het beste vóór je zwangerschap laten testen. Het is ook belangrijk om je partner te laten onderzoeken op dragerschap van een erfelijke bloedziekte zoals sikkelcelziekte of thalassemie.
De arts zal met jou bespreken hoe groot de kans is op een gezonde baby, een baby die drager is of een baby met sikkelcelziekte.

Mogelijke problemen tijdens de zwangerschap
Zwangere vrouwen met sikkelcelziekte hebben een verhoogde kans op zwangerschapsvergiftiging, een miskraam, vroeggeboorte of groeivertraging van de baby. Zij worden dan ook regelmatig gecontroleerd tijdens hun zwangerschap. Indien nodig zal een echo van je baby gemaakt worden om te zien of de baby goed groeit.

Veel rust tijdens je zwangerschap is heel belangrijk.
• Het is mogelijk om heel vroeg in de zwangerschap (rond de 11e week) te laten onderzoeken of je kind sikkelcelziekte heeft.
• Een zwangere vrouw met sikkelcelziekte zal vaker last hebben van bloedarmoede. Het is daarom belangrijk dat je bloed regelmatig gecontroleerd wordt. Alleen bij een tekort aan ijzer krijg je ijzertabletten voorgeschreven.
Indien het bloedgehalte te laag wordt en het schadelijk kan zijn voor je gezondheid en de gezondheid van de baby, zal je een bloedtransfusie krijgen.
• Als je voor de zwangerschap hartafwijkingen hebtgekregen door de sikkelcelziekte, kunnen deze tijdens de zwangerschap verergeren.
• Sommige geneesmiddelen mag je voor of tijdens de zwangerschap niet gebruiken. Bespreek dit met uw arts. Bekijk ook welke geneesmiddelen al dan niet mogen tijdens borstvoeding.
Hydroxyureum mag bijvoorbeeld niet gebruikt worden voor en tijdens de zwangerschap. Door het stoppen van hydroxyureum kan je tijdens je zwangerschap misschien last hebben van pijnlijke crises, maar dit weegt niet op tegen de bijwerkingen van dit geneesmiddel bij uw kind.
• De bevalling zal altijd plaatsvinden in het ziekenhuis in verband met de kans op een sikkelcelcrisis.