Zijn ledlampen ongezond?

nieuws Recent zijn enkele wetenschappelijke rapporten verschenen over de mogelijke gezondheidsrisico's van ledlampen. Er zijn namelijk aanwijzingen dat ledlicht de biologische klok van mensen kan beïnvloeden. Bovendien zou ledlicht schadelijk kunnen zijn voor de ogen.

Terwijl klassieke witte lichtbronnen zoals gloeilampen en traditionele computer- en TV-schermen licht geven van alle zichtbare kleuren (golflengtes van 400 tot 750 nanometer), zijn de simpelste leds (light-emitting diode) beperkt tot een smalle spectrale band, die we als een enkele kleur waarnemen (rood, groen, blauw, oranje...). Bij de leds die wij als wit ervaren, worden verschillende kleuren gemengd, meestal met één deel in het blauw en het overige deel over alle andere golflengtes of kleuren verdeeld. Daardoor geven lichtbronnen met leds, zoals tablets, smartphones, led-tv, ledlampen en dergelijke, relatief meer 'blauw licht' af dan de traditionelere lichtbronnen. 'Blauw licht' is licht met een korte golflengte (tussen 400-500 nm) in het blauwe deel van het kleurenspectrum.
Veel is echter afhankelijk van het type ledlicht, en de intensiteit en de duur van blootstelling.

Vooral 'koud' wit (eerder blauwig) ledlicht (met een 'kleurtemperatuur' boven 4.000 Kelvin) bevat veel blauw licht, terwijl 'warm' wit (eerder gelig) ledlicht (met een kleurtemperatuur rond 3.000 Kelvin) veel minder blauw licht bevat. Het zijn vooral die 'warme' ledlichten die in consumentenproducten worden gebruikt.

1. Verstoring van de biologische klok
Onze biologische klok heeft een ritme van ongeveer één dag, het zogeheten circadiane ritme. Licht (zowel dag- als kunstlicht) is hiervoor de belangrijkste ‘tijdgever’ en zorgt ervoor dat de biologische klok een ritme van ongeveer 24 uur houdt.
Het circadiane systeem stuurt verschillende processen aan, waaronder de slaap-waakcyclus, de afgifte van bepaalde hormonen zoals melatonin en cortisol, het immuunsysteem, de energiehuishouding...
De biologische klok wordt voornamelijk beïnvloed door licht in het blauwe deel van het spectrum. Daardoor kunnen (blauwe en vooral 'harde' witte) ledlampen een groter effect op de biologische klok hebben dan witte gloei- en spaarlampen die minder blauw licht produceren. Bepaalde lichtreceptoren in ons oog, die signalen doorsturen naar de biologische klok, zijn namelijk het meest gevoelig voor dit licht met een korte golflengte.
Blootstelling aan natuurlijk en kunstlicht, al dan niet afkomstig van leds, gedurende de dag versterkt het circadiane ritme, terwijl blootstelling aan licht tijdens de avond en nacht het circadiane ritme verstoort. Meer lichtblootstelling overdag zorgt er ook voor dat licht in de daaropvolgende avond of nacht minder sterk onze biologische klok en onze slaap verstoort.
Bij het blauwe licht van leds wordt deze effecten versterkt.

Naast de golflengte van het licht (de hoeveelheid blauw licht) en het tijdstip van blootstelling (overdag of 's avonds), hebben de intensiteit van het licht en de duur van lichtblootstelling ook een invloed op het circadiane ritme. Het is echter niet bekend welke drempels van intensiteit en duur hierbij van belang zijn.
• Verstoring van de biologische klok kan op de korte termijn leiden tot slaaptekort, slapeloosheid, verminderde aandacht en een grotere kans op ongevallen
• Een langdurige verstoring van het circadiane ritme (door jet lag, nachtwerk) kan negatieve gezondheidseffecten veroorzaken, zoals overgewicht, hart- en vaatziekten, borstkanker en psychische aandoeningen. De preciese mechanismen die hieraan ten grondslag liggen, zijn nog niet bekend.
• Volgens diverse rapporten kan blootstelling aan lichtbronnen met relatief veel blauw licht (zoals smartphones, tablets enzovoorts) gedurende 1 à 2 uren in de avond of nacht het circadiane ritme verstoren en mogelijk gezondheidseffecten meebrengen.

Bestaat er een reëel gezondheidsrisico?
Momenteel is niet bekend of verstoring van het circadiane ritme door (blauw) ledlicht ook gezondheidseffecten heeft, en zoja, welke effecten en bij welke intensiteit of duur van blootstelling. Maar evenmin kunnen dergelijke effecten uitgesloten worden.
• Mogelijk zijn bepaalde personen (bijvoorbeeld kinderen, jongeren, ouderen...) gevoeliger voor verstoring van hun biologische klok door (nachtelijke) blootstelling aan licht.
• Als ledlicht een sterker effect op de biologische klok zou hebben dan ander kunstlicht, dan geldt dat alleen voor de blauwe en de 'hardwitte' ledlichten (met een 'kleurtemperatuur' boven 4.000 Kelvin). De 'zachtwitte' ledlampen (met een kleurtemperatuur rond 3.000 Kelvin) zijn op dit vlak vergelijkbaar met gloeilampen en warmwitte spaarlampen. Die kleurtemperatuur (Kelvin-waarde) moet vermeld worden op de verpakking.

2. Oogschade
Blootstelling aan fel licht kan oogschade veroorzaken. Door op korte afstand of langdurig in sterk licht te kijken, kan het netvlies beschadigd worden en het gezichtsvermogen aangetast worden. Blauw licht is het schadelijkst, vandaar de naam ‘blauw licht-schade’ ('blue light hazard').

• Bij kortdurende blootstelling aan intens (blauw) licht kan zich een fotochemische ontsteking van het netvlies (fotoretinitis) ontwikkelen, met tijdelijke of permanente blinde vlekken als gevolg. Dit is vergelijkbaar met wat er gebeurt als men naar de zon kijkt (bv. kijken naar een zonsverduistering zonder beschermende filter).

• Chronische blootstelling aan (blauw) licht kan mogelijk bijdragen tot een snellere veroudering van het netvlies, met verlies van scherptezicht als gevolg. Dit geldt in het bijzonder voor de zogeheten leeftijdgebonden maculadegeneratie, waarbij het centrale deel van het netvlies is aangetast. Deze aandoening is onomkeerbaar, treft vooral ouderen en is een belangrijke oorzaak van blind- en slechtziendheid.
Er zijn beperkte aanwijzingen dat (blauw) ledlicht de kans op (vervroegde) maculadegeneratie zou kunnen verhogen, maar echte bewijzen ontbreken momenteel nog.

Bestaat er een reëel gezondheidsrisico?
Alhoewel schade aan het oog bij intense of langdurige blootstelling aan (blauw) ledlicht niet volledig kan uitgesloten worden, is de kans uiterst klein bij normaal gebruik van commerciële producten met ledlicht.
• Alle lampen en armaturen die in de EU op de markt worden gebracht, moeten voldoen aan de internationale Photobiological Safety Standard IEC 62471 en de identieke Europese Standaard EN SN 62493, wat betekent dat ze geen gevaar voor de ogen mogen opleveren en veilig zijn voor de gebruiker. Alhoewel deze normen niet werden opgesteld specifiek voor ledlicht, tonen recente proeven in onder meer Zwitserland aan dat ze ook voor ledlicht accuraat zijn.

Volgens die Standaard moeten alle producten in een bepaalde risicogroep worden ondergebracht naargelang de optische gevaren (van risicogroep 0: “vrije groep” tot risicogroep 3: “hoog risico”).

- De meeste lampen voor algemene verlichting behoren tot de risicogroep 0. Bij deze lampen bestaat er geen risico op oogschade, ook niet wanneer men langdurig in het licht kijkt. Pas na meerdere honderden uren zou er schade kunnen optreden.
- Bij lampen uit risicogroep 1 bestaat een klein risico op oogschade wanneer men langer dan 100 seconden onbeschermd in het licht kijkt. Dat moet op de verpakking vermeld worden. Deze lampen worden onder meer gebruikt in sommige spots en zaklampen.
- Lampen uit risicogroep 2 kunnen wel gevaarlijk zijn wanneer men kort in het licht kijkt. Dat moet uitdrukkelijk vermeld worden op de verpakking en de gebruiksaanwijzing. Het is beter om deze lampen niet privé te gebruiken.
- Lampen uit de 'hoog risico'- groep 3 (die haast uitsluitend voor industriële of medische toepassingen worden gebruikt) is er wel een groot risico op oogschade, zelfs bij kortdurende blootstelling. Dit moet uitdrukkelijk op de verpakking en in de gebruiksaanwijzing worden gemeld.

• Bovendien worden meestal optische elementen (lenzen, diffusers, reflectoren) gebruikt om de leds groter
te doen lijken, door het licht over een groter oppervlak te verdelen, waardoor de helderheid afneemt en de veiligheid voor de ogen toeneemt. Ook kan gebruikt gemaakt worden van filters die een deel van het (blauwe) licht kunnen blokkeren.

• Deze standaarden hebben alleen betrekking op acute effecten na blootstelling aan intens (blauw) licht, maar zeggen niets over de mogelijke effecten op de lange termijn van veelvuldige of langdurige blootstelling aan zelfs lage lichtintensiteiten. Alhoewel de kans op oogschade bij langdurige blootstelling aan ledlicht van verlichting en beeldschermen waarschijnlijk klein is, kan dit volgens onder meer de Nederlandse Gezondheidsraad en het Franse INSERM niet uitgesloten worden.

• Mogelijk zijn sommige groepen mensen gevoeliger voor de optische effecten van (blauw) licht:
- jonge kinderen, onder meer omdat ze nog niet de reflex hebben om bij fel licht onmiddellijk de ogen te sluiten of de ogen weg te draaien, en omdat hun ogen fel licht minder kunnen filteren;
- mensen die een cataractoperatie hebben ondergaan en/of een kunstlens hebben waardoor de ooglens zeer helder is en het licht minder goed wordt gefilterd;
- personen met sommige vormen van erfelijke netvliesdegeneratie (zoals de ziekte van Stargardt);
- mensen met bepaalde ziekten die de ogen gevoeliger maken voor licht (fotosensitiviteit), zoals bijvoorbeeld patiënten met SLE systemische lupus erythematosus (SLE).