Verantwoord gebruik van slaap- en kalmeermiddelen

dossier

Slaapproblemen

De slaapbehoefte verschilt van persoon tot persoon en schommelt tussen vier en elf uren per nacht. Ongeveer 10% van de bevolking heeft genoeg aan een gemiddelde van 6,5 uur per nacht en zowat 15% heeft meer dan 9 uren nodig. Slaap zoveel uren als u nodig hebt om de volgende dag fit en uitgerust te zijn.
Kinderen hebben meestal iets meer slaap nodig, terwijl bejaarden het doorgaans met iets minder kunnen stellen.
Zelfs enkele nachten na elkaar slecht slapen, is niet echt schadelijk voor de gezondheid.
Iedereen heeft wel eens last om in slaap te raken of slaapt wel eens minder goed of heeft s morgens last om uit bed te komen. Dikwijls heeft dat te maken met een ongewone of pijnlijke gebeurtenis overdag - een overlijden, een ruzie, een tegenslag of een blijde gebeurtenis - met een bijzonder stresserende bezigheid of gewoon omdat er letterlijk iets op de maag is blijven liggen na een te zware maaltijd voor het slapengaan, of omgekeerd omdat men met een lege maag naar bed gaat.
Sommige vrouwen slapen elke maand rond hun menstruaties iets minder goed. En ook na een lange vliegtuigreis waardoor onze biologische klok verstoord is, kunnen tijdelijk slaapproblemen optreden.

Lees ook: Vliegtuigreizen: ongezond?

Lees ook: Het premenstrueel syndroom (PMS): symptomen en behandeling

Meestal verdwijnen dit soort slaapproblemen na een paar dagen spontaan als de aanleiding is verdwenen of vergeten, en hoeft men zich daarover geen zorgen te maken. Integendeel zelfs, wie zich teveel zorgen maakt en zich opwindt over dat slaapprobleem, riskeert de zaken alleen maar erger te maken.
Men spreekt pas van slapeloosheid wanneer iemand zonder duidelijke reden dagenlang (meer dan 3 weken) last heeft om in slaap te raken of s nachts geregeld wakker wordt, én wanneer dit ook overdag zijn weerslag heeft (men voelt zich moe en geprikkeld, concentratieproblemen, eventueel hoofdpijn, enz.). In dergelijke gevallen is het aangewezen om een arts te raadplegen.

Lees ook: Alles wat je moet weten over slaapproblemen

Behandeling

Bij slapeloosheid moet eerst de oorzaak opgespoord worden en in de mate van het mogelijke te worden aangepakt. Mogelijke oorzaken van slapeloosheid zijn: schildklierstoornis (hyperthyroïdie), longlijden (COPD), psychosociale problemen, beginnende dementie, relatieconflicten, intoxicaties (koffie, alcohol, drugs) of medicatie (corticoïden, theophylline); verstoring van het dag-nacht ritme zoals ploegenarbeid of jetlag; slaapapnoesyndroom...

Lees ook: Licht en het slaap-waakritme

Slaaphygiëne

- Ga zo veel mogelijk op hetzelfde tijdstip slapen en sta op hetzelfde uur op. Dit helpt om een vast slaap-waakritme te ontwikkelen en het bevordert de kwaliteit van de slaap.
- Zorg voor een rustige slaapomgeving. Reserveer de slaapkamer voor sex en slaap, niet om TV te kijken of aan powertraining te doen. Zorg ook voor een goede kwaliteit van matras en hoofdkussen.
- Verlucht de slaapkamer geregeld en zorg voor een temperatuur van rond 18°C.
- Uw activiteiten overdag beïnvloeden sterk uw nachtrust: zorg voor een goede afwisseling tussen inspanning en ontspanning. Inspannende activiteiten vlak voor het slapengaan kunnen het inslapen tegenwerken.
- Zowel honger als een volle maag kunnen u belemmeren om in slaap te vallen. Beperk 's avonds het gebruik van genotsmiddelen met opwekkende stoffen zoals tabak, koffie, cola enz. Wie 's avonds veel alcohol gebruikt, zal wel sneller inslapen maar minder diep slapen en vroeger wakker worden.
- Als u voelt dat u niet in slaap raakt, sta dan op en doe iets anders tot u slaperig wordt.
- Neem uw problemen niet mee naar bed : zorg ervoor dat u ze op de ene of de andere manier buiten de slaapkamer houdt door er bv. over te praten of te schrijven.
- Ontspanningsoefeningen kunnen het inslapen bevorderen. Indien ontspanningsoefeningen niet lukken als u ze op uw eentje moet uitvoeren, kunt u een cursus volgen of tijdelijk bij b.v. een yoga-vereniging aansluiten.

Lees ook: Snurken: oorzaken en behandelingen

Lees ook: Wat is slaapapneu en hoe kan je het voorkomen en behandelen?

Niet-medicamenteuse behandeling van slapeloosheid

Er bestaan verschillende methoden om slapeloosheid te behandelen, gaande van relaxatietechnieken tot eenvoudige psychotherapie. Studies hebben uitgewezen dat die effectief zijn om sneller in te slapen en langer te slapen.
Uw arts kan u daarbij helpen of u zo nodig doorverwijzen naar meer gespecialiseerde gedragstherapeuten in of buiten de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg.

Lees ook: Gedragstherapie bij slaapklachten

Benzodiazepines

Indien de arts toch besluit om een slaapmiddel voor te schrijven, dan gaat de voorkeur naar een benzodiazepine met halflange werkingsduur (alprazolam, bromazepam, brotizolam, clotiazepam, loprazelam, lorazepam, lormetazepam, oxazepam en temazepam), laag gedoseerd en gedurende maximaal één week.
Bijna alle studies wijzen erop dat benzodiazepines effectief zijn gedurende 1 week. Vanaf de tweede week vermindert hun effect. Daarbij stelde men vast dat bij plots stoppen na enkele weken de slapeloosheid opnieuw en zelfs sterker optreedt (rebound-effect).
In de studies waarbij benzodiazepines vergeleken werden met niet-farmacologische interventies hebben benzodiazepines het voordeel onmiddellijk te werken, maar het nadeel dat ze reeds na 1 week geen effect meer hadden, ongewenste effecten vertonen, en dat er dervingverschijnselen optraden bij het stoppen. Gedragstherapie is superieur vanaf de tweede week, vertoont een sterker effect in de weken daarop (trainingseffect) en heeft geen nevenwerkingen.

Ongewenste effecten

Het sedatief (kalmerend) effect van benzodiazepines kan hinderlijk zijn en kan gevaarlijk zijn, bv. bij het besturen van voertuigen. Bij gebruik als slaapmiddel kan een residueel effect ("hangover") optreden waardoor men zich ook na het ontwaken nog meerdere uren slaperig voelt.
Bij hoge dosissen kunnen vooral bij bejaarden en in combinatie met alcohol of sommige andere geneesmiddelen overdreven en langdurige effecten optreden. Dit is bij bejaarden een van de oorzaken van nachtelijke valpartijen met heupbreuken tot gevolg.
Ook kunnen zogenaamde paradoxale reacties optreden met toegenomen slapeloosheid, angst en zelfs agressie.
Bij chronisch gebruik treedt tolerantie op voor het effect en voor de bijwerkingen van de benzodiazepines, met als gevolg dat men een steeds hogere dosis moet nemen om hetzelfde effect te bereiken. Na enkele weken inname ontstaat psychische en fysieke afhankelijkheid of verslaving. Bij stoppen kunnen dervingverschijnselen optreden.

Andere slaapmiddelen

- Recent zijn enkele nieuwe geneesmiddelen op de markt gekomen: zolpidem, zopiclon en zaleplon . Ze zijn niet doeltreffender dan benzodiazepines en hebben vergelijkbare ongewenste effecten.
- De oudere producten type barbituraat en afgeleiden, zoals meprobamaat, zijn af te raden wegens hun potentieel ernstige bijwerkingen en snelle ontwikkeling van gewenning en afhankelijkheid.

Angstproblemen

Recent zijn er heel wat systematische overzichten verschenen, die de verschillende therapieën vergelijken.
- Voor alle vormen van angst geniet cognitieve gedragstherapie de voorkeur. Een verwijzing naar een gedragstherapeut is voor de meeste vormen noodzakelijk. Lichte vormen kunnen door de huisarts zelf aangepakt worden.
- Bij zeer acute vormen van angst kunnen benzodiazepines voorgeschreven worden, samen met cognitieve gedragstherapie. Dit heeft het voordeel dat met de benzodiazepines een onmiddellijk effect wordt bekomen. Na 1 à 2 weken dient het benzodiazepine afgebouwd omwille van het gevaar op afhankelijkheid. Gezien angst een permanente stoornis is, ook overdag, ligt de keuze voor een langwerkend benzodiazepine voor de hand. Hierbij is diazepam het referentieproduct.
- Indien cognitieve gedragstherapie niet mogelijk is of onvoldoende resultaat geeft, kan het nodig zijn om gedurende lange tijd geneesmiddelen voor te schrijven. In dat geval zullen meestal antidepressiva worden voorgeschreven.

Afbouw van benzodiazepines

• Langdurig gebruik van benzodiazepines kan aanleiding geven tot ongewenste effecten zoals geheugenstoornissen, concentratie- en coördinatiestoornissen, duizeligheid, depressie, emotionele armoede, toegenomen angst, en psychische en fysieke afhankelijkheid.
• Bij personen die gedurende lange tijd benzodiazepines gebruiken, kunnen ontwenningsverschijnselen optreden wanneer ze stoppen met de inname.
• De acute symptomen zijn psychisch (zenuwachtigheid, slapeloosheid, hallucinaties, concentratiestoornissen, agressie, …) en/of fysiek (hoofdpijn, tics, tremor, zweten, tintelingen, gastro-intestinale problemen, …). Bijna alle acute ontwenningsverschijnselen zijn een uiting van angst. Bepaalde symptomen zijn bijzonder karakteristiek voor ontwenning van benzodiazepines, met name de overgevoeligheid voor divers eprikkels (geluid, licht, aanraking, smaak, geur) en perceptiestoornissen (b.v. gevoel van trillende vloer, gevoel dat de muur of vloer scheef staat).
• Bij een minderheid van de patiënten, geschat op 10 à 15 %, treden langetermijneffecten op die pas na enkele maanden of zelfs jaren verdwijnen. De belangrijkste langdurende symptomen zijn angst, slapeloosheid, depressie, verschillende sensoriële en motorische symptomen, maagdarmstoornissen en geheugenstoornissen en cognitieve stoornissen.
Het stoppen met benzodiazepines moet dan ook gebeuren onder begeleiding van een arts. De kans op slagen is moeilijk voorspelbaar. Jonge leeftijd is een gunstige factor terwijl lange duur van de inname, hoge dosis, en de ernst van de klachten waarvoor het benzodiazepine werd gestart, eerder negatieve factoren zijn.
• Er bestaat geen twijfel dat afbouwen van chronisch benzodiazepinegebruik gradueel moet gebeuren, met progressieve daling van de dosis over een aantal maanden.
Plotse of te snelle afbouw, vooral wanneer hoge doses werden gebruikt, kan ernstige dervingverschijnselen (convulsies, psychotische reacties, acute angsttoestand) uitlokken, en verhoogt de kans op langdurige symptomen. De snelheid van afbouwen moet individueel worden vastgesteld. De snelheid hangt af van meerdere factoren zoals dosis en type benzodiazepine, gebruiksduur, levensstijl, vroegere ervaringen.

Lijst van benzodiazepines

AKTON
ALPRAPHAR
ALPRAZ
ALPRAZOLAM
Alprazomed
ANXIOCALM
Arivics
Bromatop
Bromazemed
Bromazepam
Bromazephar
Bromidem
CALMAMED
CALMDAY
CLOZAN
DIAZEPAM
Diazephar
DOCALPRAZO
DOCBROMAZE
DOCLORAZE
DOCLORMETA
DORMICUM
DORMONOCT
EUHYPNOS
FLUNITRAZEPAM
FRISIUM
HALCION
LAURACALM
LENDORMIN
LEXOTAN
LORAMET
LORANKA
LORAZEMED
LORAZEPAM
LORAZEPHAR
LORAZETOP
LORIDEM
LORMETAMED
LORMETAZEPAM
LORMETAZEPHAR
LYSANXIA
METATOP
MOGADON
MYOLASTAN
NITRAPHAR
NOCTACALM
NOCTAMID
NORMISON
OPTISEDINE
OXAPHAR
OXAZEPAM
RIVOTRIL
ROHYPNOL
SEDABEN
SERENASE
SERESTA
SOLATRAN
STAURODORM
STILAZE
TEMESTA
TOPAZOLAM
TRANQUO
TRANXENE
UNI-TRANXENE
VALIUM
VICTAN
VIGITEN
XANAX

Andere gelijkaardige slaapmiddelen:

BUSPAR
IMOVANE
ZOLPIDEM
ZOPICLONE
SONATA
STILNOCT
ZOLPIDEPHAR
ZOPICLOPHAR